یزد شهر بادگیرها یزد شهر زیباترین بادگیر ها با معماری کویری، شهری باستانی بر سر راه جاده ابریشم؛ بادگیر های یزد که در نوع خود کامل ترین اند به همراه دیوار های قطور و طاق های گنبدی بلند، مناسب آب و هوای کویری منطقه ساخته شده اند؛ بادگیر ها هر یک از نظر شکل سطح مقطع ، سطح مقطع، ارتفاع، سطح وجه ها، تعداد پایه ها و چشمه ها، نوع تزیینات، گچ بری و ... با یکدیگر تفاوت دارند. هوای منطقه یزد در تابستان، گرم و خشک، و در زمستان، سرد و خشک است و اختلاف درجه حرارت بین شب و روز، گاهی اوقات به 28 درجه سانتی گراد می رسد. مردم یزد برای مقابله با این شرایط جوی و اقلیمی، به راه حل هایی دست یافته اند که جنبه های آزار دهنده آب و هوایی را کم کنند؛ از آن جمله است: ساختن خانه ها در کنار هم، دیوار های بلند، به کار بردن خشت خام، پوشش کاهگل، ساختن طاق های گنبدی، زیرزمین و بادگیر و ... که مجموعاً وسایلی هستند برای مبارزه با ناملایمات هوای گرم تابستان و هوای سرد زمستان. از بین مواردی که بر شمردیم، بادگیر، کارآیی بیشتری در تلطیف شرایط جوی منطقه دارد؛ به حدی که می توان گفت شهر ها و روستا های کویری با بادگیر نفس می کشند.
ضرورت و اهمیت بادگیر بادگیر، وسیله تهویه مناسبی برای خانه های در قلب کویر به حساب می آید؛ به طوری که جریان هوای مطبوعی را در اتاق ها، تالار و زیرزمین، ایجاد می کند؛ به همین لحاظ است که معمولاً در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوای منطقه را جذب کند؛ مثلاً در سراسر منطقه «اردکان»، جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه برساند؛ در این صورت، پشت بادگیر را در جهت «باد قبله» می سازند که همراه با گرد و خاک است.
کار اساسی بادگیر در دو قسمت خلاصه می شود:
1- هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر، هدایت می کند؛ به طوری که هوا به مجرد اینکه به چشمه های بادگیر می وزد، به جهت وضعیت ویژه چشمه های بادگیر، باد با سرعت هرچه تمام تر، به پایین کشیده می شود.
2- جهت دیگر بادگیر، هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد؛ یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد.
ضمناً در مسیر بعضی از بادگیر هایی که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند؛ به این معنی که در زمستان، در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کنند. این گنجه ها در اتاق، تقریباً کار یخچال های امروزی را انجام می دهند؛ به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی
ضمناً از بادگیر علاوه بر تهویه و موردی که ذکر آن گذشت، برای سرد نگه داشتن مواد غذایی، به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور، روی چوب میان قفسه بادگیر، یک قرقره چوبی بند می کنند و سپس از میان قرقره، ریسمانی می گذرانند که به پایین بادگیر می رسد و سر دیگر آن ریسمان را به صورت چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض تقریبی 70 سانتی متر، بسته می شود؛ که این تخته را اصطلاحاً «چووش» (/?o.U?/) می نامند. سپس آن سر طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و روی تخته مشبک، ماست، گوشت، پنیر و غذا هایی که باقی می ماند، می گذارند. برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوایی قرار بدهند، سر طناب را از میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطه قرقره ای که به تخته مشبک متصل است، بالا کشیده شود. در این صورت، تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد و از فاسد شدن مواد غذایی روی آن، جلوگیری می شود. یک فایده دیگر این کار، چنین است که مواد خوراکی را از دسترسی حیوانات خانگی، دور نگه می دارد.